|
|
Arkadiusz Sołtysiak Zakład Bioarcheologii, Instytut Archeologii, Uniwersytet Warszawski Adres: ul. Krakowskie Przedmieście 26/28, 00-927 Warszawa Telefon: (22)5522837, fax (22)5522801 E-mail: a.soltysiak@uw.edu.pl lub a.soltysiak@poczta.onet.pl |
| Prace terenowe | |
| Publikacje |
Bioarcheologia
|
| Projekty badawcze |
Zmienność diety w populacjach bliskowschodnich od neolitu do współczesności:
zastosowanie analizy stabilnych izotopów węgla i azotu (NCN HARMONIA, 2012/06/M/HS3/00272) Analiza proporcji trwałych izotopów węgla i azotu w ludzkim kolagenie jest obecnie standardowym narzędziem do badania diety i sposobów pozyskiwania żywności w dawnych grupach ludzkich. Proporcje izotopów węgla (13C i 12C) mogą służyć do określania udziału w diecie roślin o szczególnej ścieżce fotosyntezy (jak kukurydza, proso, sorgo lub trzcina cukrowa) albo do odróżniania diety morskiej od diety lądowej. Z kolei proporcje izotopów azotu (15N i 14N) są skorelowane z pozycją w piramidzie troficznej i dzięki temu możliwe jest oszacowanie skali spożycia produktów pochodzenia zwierzęcego. Choć badania trwałych izotopów węgla i azotu są stosowane w archeologii już od ponad 30 lat, ta metoda wciąż jest sporadycznie stosowana przez archeologów pracujących na Bliskim Wschodzie. Celem projektu jest wypełnienie tej luki i analiza proporcji trwałych izotopów węgla i azotu w szczątkach ludzkich z dziewięciu stanowisk archeologicznych w północnej Mezopotamii. Dane uzyskane dla wielu okresów i dla trzech różnych stref ekologicznych umożliwiają uzyskanie wglądu w zmiany diety i sposobów pozyskiwania żywności od epoki brązu aż po czasy niemal współczesne. Dwa wyniki projektu są szczególnie interesujące. Po pierwsze, niewielkie, ale istotne przesunięcie proporcji izotopów węgla nastąpiło w II tysiącleciu na kilku oddalonych od siebie stanowiskach. Ponieważ w tym czasie nie zostały wprowadzone żadne nowe rośliny uprawne, to przesunięcie było najprawdopodobniej wynikiem zwiększenia wypasu owiec i kóz na obszarach suchego stepu. Uśredniona sygnatura izotopowa dzikich traw, inna niż sygnatura udomowionych zbóż, została przeniesiona do ludzi spożywających produkty pochodzenia zwierzęcego. Taka modyfikacja hodowli zwierząt była częścią większej zmiany w organizacji społecznej, która skutkowała większym uniezależnieniem się pasterzy od organizmów państwowych. Drugim istotnym wynikiem realizacji projektu jest wydatowanie czasu powstania rozległego systemu kanałów w środkowej dolinie Eufratu, na południe od Chaburu. Większa dostępność wody i bardziej ekstensywna uprawa ziemi na polach poddanych irygacji zmieniły proporcje izotopów azotu między środkową epoką brązu a okresem nowoasyryjskim. Prawdopodobnie irygacja tego obszaru była elementem asyryjskiej polityki zwiększania potencjału rolniczego w różnych prowincjach imperium. Uzyskane wyniki pozwalają lepiej zrozumieć historię społeczną i ekonomiczną starożytnej Mezopotamii i mogą mieć również wpływ na metody i teorię bioarcheologii. Na przykład zaobserwowana wyraźna korelacja między proporcjami izotopów azotu a roczna sumą opadów pozwala użyć wartości izotopowych jako potencjalnego wskaźnika migracji pomiędzy miejscami bardziej suchymi i bardziej wilgotnymi. Rola środowiska w procesie urbanizacji w Syrii w późnym chalkolicie: analiza masowych pochówków z Tell Madżnuna (NCN HARMONIA, 2013/10/M/HS3/00554) Tell Brak jest ważnym stanowiskiem archeologicznym w Syrii, na którym proces urbanizacji zaczął się już pod koniec V tys. p.n.e., wcześniej niż w południowej Mezopotamii. Na jednym z mniejszych stanowisk znajdujących się wokół Tell Brak, o nazwie Tell Madżnuna, zostało znalezione wielkie śmietnisko zawierające również liczne warstwy ze szczątkami ludzkimi zupełnie albo częściowo pozbawionymi związków anatomicznych, jak również późniejsze regularne cmentarzysko pokrywające przynajmniej część śmietniska. Co najmniej dwa największe zespoły kości ludzkich, z tylko częściowo zachowanymi związkami anatomicznymi, licznymi śladami zębów zwierząt padlinożernych oraz szkieletowymi wskaźnikami stresu, mogą być uznane za świadectwo dwóch epizodów zwiększonej umieralności, które mogły być konsekwencją wojny, głodu lub epidemii. Celem projektu było zweryfikowanie hipotezy, że najstarszy z tych epizodów, reprezentowany przez najbardziej liczebny zespół kości, był poprzedzony okresem stresu środowiskowego związanego z suszą i brakami żywności. Aby uzyskać odpowiedź na to pytanie, zastosowane zostały różne metody analityczne, w tym analiza mikro- i makrodefektów szkliwa, analiza sekwencji proporcji izotopów tlenu w szkliwie, analiza wzorców mikrostarcia szkliwa oraz datowania radiowęglowe kości ludzkich z różnych kontekstów. Połączone wyniki badań defektów szkliwa i proporcji izotopów tlenu pokazały, że w ciągu około 30 lat poprzedzających śmierć osobników z Tell Madżnuna wystąpiły co najmniej dwa okresy kilkuletniej suszy, która skutkowała podwyższeniem proporcji cięższego izotopu tlenu oraz zwiększeniem częstości defektów szkliwa. Jeden z tych okresów zaczął się 4,5 roku przed epizodem podwyższonej umieralności i poprzedzał bezpośrednio śmierć osobników pochowanych w Tell Madżnuna, drugi natomiast miał miejsce 10-15 lat przed tym wydarzeniem. To wszystko sugeruje, że wczesne społeczństwo miejskie było wrażliwe na krótkotrwałe fluktuacje klimatu i ogókny poziom stresu był w nim dość wysoki, co jest poświadczone również przez wysoką częstość urazów głowy oraz stwierdzony przypadek maltretowania dziecka pochowanego na nieco wcześniejszym cmentarzysku w samym Tell Brak. Projekt dostarczył nowych danych do dyskusji o przyczynach i przebiegu szybkiej urbanizacji w Tell Brak pod koniec V i w pierwszej połowie IV tysiąclecia p.n.e. Wypracowane zostały również nowe metody analityczne umożliwiające dość precyzyjną rekonstrukcję historii stresu środowiskowego w okresie ok. 30-35 lat przed epizodem zwiększonej umieralności, skutkującym jednoczasowym pochówkiem większej liczby osób. |